Ιερός Ναός " Ζωοδόχου Πηγής " Σέρβου

Χ. Αθ. Μαραγκού

"ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΤΟΥΤΟΝ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΜΕΝ ΑΝΕΙΓΕΙΡΕΝ ΠΑΛΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ ΚΡΑΤΟΥΝΤΩΝ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΡΑΣ

ΕΡΕΙΠΩΘΕΝΤΑ Δ ΑΝΕΙΚΟΔΟΜΗΣΕΝ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΙΔΙΑΙΣ ΔΑΠΑΝΗΜΑΣΙΝ

Ο ΔΙΣΕΓΓΟΝΟΣ ΕΚΕΙΝΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΦΩΤΙΟΥ ΔΑΡΑΣ

ΕΝ ΜΗΝΙ ΑΥΓΟΥΣΤΩ 1872".

..."πουθενά πιό μυρωμένο δεν καπνίζει το λιβάνι

πουθενά το καντηλάκι δεν σπιθάει πιο φωτεινό .... "

α. Ο Χώρος

Από τη μέση της βόρειας παρυφής του χωριού αρχίζει ένα βραχώδες, απροσπέλαστο, αδιάβατο αντέρεισμα το οποίο εκτείνεται ανατολικά και σε μια απόσταση διακοσίων περίπου μέτρων στη "Ζαχαρού" διακόπτεται απότομα, σχεδόν κάθετα, από τον κεντρικό δρόμο που διασχίζει το κέντρο του χωριού.

Ο δρόμος αυτός, λόγω εγγύτητος και κλίσεως παρακολουθεί τον βράχο, διαμορφώνει την βάση του, τονίζει το σχήμα του, καθορίζει το ύψος του και ρυθμίζει τον τρόπο προσέγγισής του.

Ένα μικρό συγκρότημα παραφυάδων, του κεντρικού βράχου που αναφύονται σε μια απόσταση τριάντα μέτρων νότια, όπως είναι διατεταγμένες και συνδεδεμένες με επιμήκεις και ψηλούς τείχους, οι μεν δύο οροθετούν τις γωνίες του χώρου, όπου έχει κτισθεί η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, η δε τρίτη λίγο μακρύτερα νοτιοδυτικά, αποτελεί την βάση διαμορφώσεως κλιμακωτής πρόσβασης από τον κεντρικό δρόμο προς την Εκκλησία.

Δυτική είσοδος του Ναού.

Οι προεξέχοντες βράχοι, οι αναλημματικοί τείχοι, η κλιμακωτή πρόσβαση με τα ακανόνιστα μεγάλα πατήματα και τα ψηλά ρίχτια, σε συνδυασμό με τα τμήματα του Ψηλού Βράχου βόρεια, με τις κάθετες επιφάνειες με τις ρωγμές και τα κοιλώματα, με τα υπεραιωνόβια πουρνάρια τα πανύψηλα δέντρα που κρέμονται από τα βράχια, με τις πατουλιές και τους κισσούς, τα θυμάρια τη ρίγανη, τις ανεμώνες και τα κρίνα. . . διατεταγμένα με χάρη και αρμονία δημιουργούν μία εικόνα εξαίρετου φυσικού κάλλους που περιβάλλει, φρουρεί και προστατεύει το μεγαλούργημα των προγόνων μας, τον ιερό ναό της Ζωοδόχου Πηγής.

Το σκηνικό που διαγράφεται γίνεται περισσότερο έντονο και γραφικό, αν συμπεριληφθούν σ αυτό και τα σπίτια που βρίσκονται παρατεταγμένα βόρεια του κεντρικού δρόμου και δυτικά της κλιμακωτής πρόσβασης.Από τη μέση περίπου αυτής της πρόσβασης, μια απόκλιση, μας οδηγεί στο εσωτερικό των βράχων και στον ανατολικά της εκκλησίας χώρο. Πρόκειται μάλλον για τον παλιό, κύριο δρόμο που οδηγούσε στην πηγή που υπήρχε στη ρίζα του Ψηλού Βράχου και στα ασκητήρια που διαμορφώθηκαν αργότερα στις ασφαλείς και απόκρυφες αυτές σπηλιές. Οδηγούσε επίσης στην πρώτη εκκλησία που έχτισε εκεί ο πατριώτης Ιωάννης Δάρας, και σίγουρα στο νεκροταφείο που υπήρχε μέχρι πρόσφατα, τουλάχιστον μέχρι το 1872 σ' αυτό τον χώρο.

kambanario_333

Από μια προσεκτική εξέταση της μορφής των βράχων και των συνθηκών της περιοχής, συμπεραίνεται ότι η πρώτη εκκλησία πρέπει να είχε κτισθεί στο βόρειο τμήμα της σημερινής και το μεγαλύτερο μέρος της να βρισκόταν στο κοίλωμα του βράχου. Πρέπει να καταλάμβανε τον χώρο κάποιου παλιού ασκητηρίου, όπως η μονή της Αιμυαλούς στη γειτονική Δημητσάνα και τα μοναστήρια Φιλοσόφου και Προδρόμου στο φαρράγγι του Λουσίου Χωρίς τρούλλους, λιτή και απέρριτη, έτσι ώστε να δικαιολογείται και η παράδοση σχετικά με την κατασκευή της.

Σύμφωνα με την παράδοση:

"ο Δάρας έλαβε την έγκριση του Δεληγιάννη, όπως ανεγείρη μυστικώς εις Σέρβου μικράν εκκλησίαν. Επειδή όμως κατεδόθη τούτο τοίς Τούρκοις και εστάλη ανακριτής εις Λαγκάδια, ο Μωραγιάννης επιβραδύνας την εις Σέρβου αναχώρησίν του ειδοποίησε τον Δάραν περί του κινδύνου. Εκεί προσελθών ευφυής τις νεανίας διέλυσε την κατέχουσαν τους πάντας δεινήν αμηχανίαν, μεταβαλών αυθωρεί τον νεόκτιστον ναόν εις παντοπωλείον και ρίψας ψάθας και αναρτήσας κρόμμυα και τα τοιαύτα, δι ών κατωρθώθη η εξαπάτησις του αφικομένου μετά του Δεληγιάννη ανακριτού, συνεργούντος, εννοείται και του απαραίτητου μπακτσιτσίου[1] ".

Μια απλή κατασκευή θα μπορούσε εύκολα να μετατραπεί σε παντοπωλείο και να εξαπατήσει τους κατακτητές.

β. Το Τάμα

Ο σημερινός ναός της Ζωοδόχου Πηγής, έχει διαστάσεις 15,70Χ10,30 μ. είναι μονόκλιτος και στεγάζεται με ημισφαιρικό τρούλλο χωρίς τύμπανο, ο οποίος έχει διάμετρο, 8,50 μέτρων. Καταλαμβάνει όλο το πλάτος του ναού και στηρίζεται στις τυφλές αψίδες των μακρινών πλευρών του και στις τέσσερες κτιστές κολώνες 0,70Χ0,70 εκ. Ο ναός ανήκει στον οκταγωνικό τύπο και παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με τους ίδιους ναούς που υπάρχουν στην ευρύτερη περιοχή. Στο υπέρθυρο της νότιας εισόδου μέσα σε ειδικό πλαίσιο, υπάρχει επιγραφή με κεφαλαία στοιχεία σμιλευμένα, επάνω σε ασβεστολιθική πλάκα ως εξής:

ΤΟΝ ΝΑΟΝ ΤΟΥΤΟΝ

ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΜΕΝ ΑΝΗΓΕΙΡΕΝ ΠΑΛΑΙ

ΤΟΥΡΚΩΝ ΚΡΑΤΟΥΝΤΩΝ

ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΔΑΡΑΣ

ΕΡΕΙΠΩΘΕΝΤΑ Δ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΕΝ

ΕΥΡΥΤΕΡΟΝ ΙΔΙΟΙΣ ΔΑΠΑΝΗΜΑΣΙΝ

Ο ΔΙΣΕΓΓΟΝΟΣ ΕΚΕΙΝΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΦΩΤΙΟΥ ΔΑΡΑΣ

ΕΝ ΜΗΝΙ ΑΥΓΟΥΣΤΩ

1872

Ο Δημήτριος Δάρας, κατασκεύασε, " ιδίοις δαπανήμασιν ", ένα δημιούργημα αφθάστου τεχνικής, στατικής και αρχιτεκτονικής αξίας. Η τοιχοποιία του ναού, οι γωνιαίοι λίθοι, τα θυρώματα, προσδιορίζουν κατά τον καλλίτερο τρόπο τις ικανότητες των Σερβαίων μαστόρων. Οι κτιστές κολώνες, ο σχεδιασμός των αψίδων και η προβολική ανάπτυξη τους για την στερέωση του θόλου, η οποία απαιτεί εξειδικευμένες επιστημονικές γνώσεις για την κατανομή δυνάμεων και φορτίων, αντιμετωπίστηκε με επιτυχία από τους ευφυείς Σερβαίους μαστόρους οι οποίοι επετέλεσαν πραγματικόν άθλο[2] .

Την μεγάλη πίστη του ο κτήτορας φανέρωσε και στην κατασκευή του τέμπλου. Χωρίς να υπολογίσει έξοδα κατασκεύασε στην Πάτρα ένα πιστό αντίγραφο του τέμπλου του ναού του Αγίου Ανδρέα, το οποίο μετέφερε στο χωριό. Πρόκειται για πραγματικό κομψοτέχνημα, με σωστές αναλογίες, με εντυπωσιακά διαζώματα και ζωφόρο με έντεχνες ανάγλυφες παραστάσεις.

Την καμπάνα την έφερε από την Τεργέστη[3]!

Την έκπληξη συνέχισε με την κατασκευή ενός περίτεχνου δαπέδου. Σερβαίοι μαστόροι, άριστοι τεχνίτες σχεδίασαν, λατόμευσαν, λάξευσαν πέτρες διαφόρων χρωμάτων και σχημάτων από την περιοχή, και με την κατάλληλη εμπνευσμένη διάταξη και πλοκή δημιούργησαν ένα από τα καλλίτερα δάπεδα της εποχής [4]. Αξίζει να αναφερθεί ότι το ίδιο κεντρικό σχήμα, με διαφοροποιημένη την περιφέρεια, σε περιγεγραμμένο κανονικό οκτάγωνο, υπάρχει στην κάτοψη του συνοδικού (Chapter House) του Αββαείου του Westminster στο Λονδίνο[5]! Κτήτορες[6], δωρητές, τεχνίτες, πατριώτες όλοι από κοινού κατόρθωσαν να κατασκευάσουν ένα μνημείο μεγάλης θρησκευτικής, ιστορικής, αρχιτεκτονικής και συναισθηματικής αξίας.

Ο αείμνηστος Ιωάννης Δάρας έκτισε την πρώτη εκκλησία για να εκδηλώσει την ευγνωμοσύνη του προς την Θεοτόκο, τη Ζωοδόχο Πηγή, που τον έσωσε από βέβαιο θάνατο λόγω πτώσεώς του από τον Ψηλό Βράχο ύψους τριάντα, ίσως και περισσοτέρων μέτρων. Αλλά και ο δισέγγονός του, αείμνηστος Δημήτριος Δάρας, ανήγειρε εκ βάθρων τον σημερινό ναό, λόγω σωτηρίας του που απέδωσε στην Θεοτόκο, την βοήθεια της οποίας εζήτησε όταν ταξιδεύοντας για Λονδίνο, δυτικά της Μάλτας, το καράβι στο οποίο επέβαινε κινδύνευσε λόγω μεγάλης τρικυμίας [7].Εντύπωση προκαλεί ότι και οι δύο κτήτορες, σε στιγμές έσχατης ανάγκης, επικαλέστηκαν την βοήθεια της Θεοτόκου της Ζωοδόχου Πηγής.

Τέμπλο Ναού.

γ. Ιστορικό Ζωοδόχου Πηγής - Το Αγίασμα

Ο τύπος της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής, διαδόθηκε σ' όλο τον κόσμο από ένα μεγάλο μοναστήρι της Κωνσταντινούπολεως [8], ένα από τα ωραιότερα μοναστήρια της Ανατολής που επιβίωσαν μέχρι σήμερα. Βρίσκεται έξω από τα μεσαιωνικά τείχη της, απέναντι από την λεγόμενη πύλη της Συλληβρίας, και είναι γνωστό ως Μονή Μπουλουκλή, Παναγία η Βαλουκλιώτισσα και κυρίως ως Μονή ή Αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής, από την ομώνυμη Πηγή που θεωρείται από τα σημαντικότερα Αγιάσματα της Ορθοδοξίας.

Σύμφωνα με μία εκδοχή, η μονή ιδρύθηκε από τον Λέοντα Α΄, στα μέσα του 5^ου αιώνα και έκτοτε στην πορεία των αιώνων, η ιστορία της ταυτίστηκε με την τύχη της Κωνσταντινουπόλεως. Στο διάστημα αυτό καταστράφηκε πολλές φορές από σεισμούς και πολέμους, αλλά κάθε φορά ξαναχτιζόταν από αυτοκράτορες και πατριάρχες.Κατά την άλωση της Κωνσταντινούπολεως ο ναός καταστράφηκε και το αγίασμα καλύφθηκε. Αργότερα όμως επετράπει στους Χριστιανούς να αποκαλύψουν το αγίασμα και να επανιδρύσουν μικρό προσκύνημα.Το 1825 καταστράφηκε από τους γενίτσαρους και το 1827 ανευρέθηκε η Ιερή Εικόνα της Θεοτόκου εικονιζομένη υπέρ της Ζωοδόχου Πηγής[9). Μετά απ αυτό το 1830 ο Σουλτάνος επέτρεψε την ανοικοδόμηση (5^η φορά) του Ναού όπως σήμερα διασώζεται.

Σήμερα στην αυλή της Ζωοδόχου Πηγής βρίσκονται οι τάφοι των Οικουμενικών Πατριαρχών, ενώ παλαιότερα υπήρξε το νεκροταφείο των ομογενών. Στον υπόγειο Ναό βρίσκεται μια μαρμαρόχτιστη πηγή με το Αγίασμα, στις θεραπευτικές ιδιότητες του οποίου αποδίδονται πολλά θαύματα για θεραπείες αυτοκρατόρων, πατριαρχών, χριστιανών ακόμη και πολλών αλλοδόξων.Σε ανάμνηση των εγκαινίων του Ναού από τον Λέοντα η Εκκλησία μας καθιέρωσε την κατ έτος εορτή της Ζωοδόχου Πηγής την Παρασκευή της Διακαινησίμου Εβδομάδας.Ο ναός συνδέεται με διάφορες εθνικές παραδόσεις [10] και κυρίως με το θρύλο των ψαριών που τηγάνιζε η καλογριά την ημέρα της αλώσεως [11]:

" Καλόγρια τηγάνιζε ψαράκια στο τηγάνι

και μια φωνή, ψιλή φωνή επάνωθέν της λέγει:

- Πάψε, γριά, το μαγειριό, κι η Πόλη θα τουρκέψει.

- Όταν τα ψάρια πεταχτούν, τα ψάρια ζωντανέψουν,

τότε κι ο Τούρκος θε να μπή κι η Πόλη θα τουρκέψει....

Τα ψάρια ζωντανέψανε, τα ψάρια ζωντανέψαν,

κι ο Αμηράς[12] εισέβηκε στην Πόλη καβαλλάρης ".

δ. Επιλογή - Αφιέρωση στη Ζωοδόχο Πηγή.

Η σύνδεση του ναού με τον υφιστάμενο αντίστοιχο στην Κωνσταντινούπολη, η σχέση και των δύο ναών με το Νεκροταφείο, την Πηγή, το Αγίασμα, ο εποικισμός κατοίκων της Πόλης στην Πελοπόννησο, στην περιοχή από τον 9^ο αιώνα[13] και αργότερα και κυρίως κατά τους χρόνους ακμής του Δεσποτάτου του Μυστρά, η δυνατότητα ίδρυσης κτητορικών ναών εκτός των Δαραίων και από άλλους κατοίκους του χωριού, όπως τους Φίληδες με τον ναό Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ράχη, ενδεχομένως τους Μαραγκαίους με τον Άγιο Κωνσταντίνο στού Ήθι[14], πιθανότατα τους Μποραίους με τον Αγιάννη στην Τρανη-Βρύση, τους Στρικαίους με τον Άγιο-Σπυρίδωνα στην Σφυρίδα,....δημιουργεί πολλές υποθέσεις.

Το εξαιρετικής τέχνης δάπεδο

της Ζωοδόχου Πηγής Σέρβου.

Υπάρχει περίπτωση να μην προέρχονται όλοι οι Νταραίοι του χωριού από τους ηπειρωτικής καταγωγής συνώνυμους Έλληνες, όπως από πολλούς έχει υποστηριχθεί. Στην περιοχή σε αφιερωτήριο έγγραφο του 1650 που υπάρχει στην Μονή του Φιλοσόφου, υπογράφει ως μάρτυρας ένας Θανάσης Τάρας[15]. Τάρας είναι ενετική λέξη που σημαίνει απόβαρο[16.Δάρα επίσης απαντά ως τοπωνύμιο της Μικράς Ασίας. Γνωστή είναι η μάχη του Δάρα που έγινε το έτος 531 μ. Χ. μεταξύ Βυζαντινών και Περσών.

Η σχέση της περιοχής με τους Βυζαντινούς και με τις ενετικές κτήσεις της Μεθώνης, Κορώνης και λοιπών περιοχών της Πελοποννήσου, από το 1205, ισχυροποιεί την άποψη ότι ο πρωτοκτήτορας του ναού, Τούρκων κρατούντων, Ιωάννης Δάρας ανήκε σε οικογένεια που κατοικούσε στην περιοχή, πολλούς αιώνας ενωρίτερον. Σημαίνον πρόσωπο με σημαντική οικονομική δύναμη και βαθειά πίστη, με άμεση ή έμμεση σχέση με την Κωνσταντινούπολη και το ναό της Ζωοδόχου Πηγής με το θαυματουργό Αγίασμα, του οποίου η δύναμη τον έσωσε κατά την πτώση του από τον Ψηλό Βράχο, ξεπλήρωσε το τάμα του κτίζοντας τον ομώνυμο ναό. Αλλά και ο μεγαλοεπιχειρηματίας δισέγγονός του Δημήτριος Δάρας, προφανώς για τους ίδιους λόγους, τον ναό που έκτισε στο χωριό για την εκπλήρωση ιερού χρέους, αφιέρωσε στην Θεοτόκο την Ζωοδόχο Πηγή.

Η Ζ. Πηγή στο βορειοανατολικό άκρο του χωριού

πάνω στο βράχο

Η επιλογή της θέσης οφείλεται στην ιερότητα του χώρου, από τα ασκητήρια, τα κελλιά που υπήρχαν στα σπηλαιώδη κοιλώματα του βράχου και στην σχέση την εξάρτηση της περιοχής από το μοναστήρι του Αγιαντριά που υπήρχε, από τους πρωτοβυζαντινούς ακόμη χρόνους.

Παρά τις διάφορες επεμβάσεις, σε πολλά σημεία του βράχου υπάρχουν ακόμη υπολείμματα αιθάλης, που επιβεβαιώνουν την ανάλογη χρησιμοποίηση τους.Ενυσχύει τις παραπάνω θέσεις και η πηγή που μέχρι πρόσφατα υπήρχε στη βάση του Ψηλού Βράχου και σήμερα έχει καλυφθεί από σωρούς χωμάτων.

Στον καθηγιασμένο χώρο, οι κτίτορες, παππούς και εγγονός έχτισαν τον πάνσεπτο, θαυματουργό ναό της Ζωοδόχου Πηγής που επί αιώνες γενεές Σερβαίων αντλούσαν Δύναμη, Πίστη, Παρηγοριά, Ελπίδα[17]....

Ανάγλυφη αποτύπωση

Ι. Ν. Ζωοδόχου Πηγής,

σε ημερολόγιο Συνδέσμου.

"Ο ναός σου Θεοτόκε ανεδείχθει παράδεισος,

ως ποταμούς αειζώους αναβλύζων ιάματα

ώς προσερχόμενοι πιστώς, ως Ζωοδόχου εκ Πηγής,

ρώσιν αντλούμεν και ζωήν την αιώνιον,

πρεσβεύεις γαρ συ τω εκ σου τεχθέντι Σωτήρι Χριστώ,

σωθήναι τας ψυχάς ημών " [18].

(Απολυτίκιον, Ήχος α΄)

Ο Ναός σου Θεοτόκε. . . ,

η Καταφυγή μας, η Σκέπη μας!

"...Πουθενά πιό μυρωμένο δεν καπνίζει το λιβάνι,

Πουθενά το καντηλάκι, δεν σπιθάει πιο φωτεινό»...[19]..................................................................................................................................................

.Ιερός Ναός Παναγίας της Σερβιώτισσας

Από την περιγραφή των Ναών της Ζωοδόχου Πηγής και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, συνάγεται ότι η Θεοτόκος υπήρξε η προστάτις των Σερβαίων, σ' όλες τις περιπτώσεις. Είναι τόσο πολύ συνδεδεμένη με το χωριό που δικαίως θα μπορούσε ν' αποκληθεί Παναγία η Σερβιώτισσα. Η έκπληξη όμως προήλθε από την Κρήτη, όπου οι πιστοί μιας περιοχής έχουν ναό αφιερωμένο στην .. . Παναγία τη Σερβιώτισσα!

Συγκεκριμένα στο χωριό Στύλος του Δήμου Αποκόρωνου των Χανίων υπάρχει η Εκκλησία της Παναγίας της Σερβιώτισσας, η οποία αποτελεί ένα από τα βασικά παραδείγματα της βυζαντινής Αρχιτεκτονικής στην Κρήτη.Κτίσθηκε κατά την Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο (12^ος αιώνας), και παρουσιάζει επιρροή από ρυθμούς εκκλησιαστικής που αναπτύχθησαν παλαιότερα, κυρίως από την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Ο Ναός σωζόταν σε κατάσταση ερειπίου και στερεώθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία πριν πολλά χρόνια.Υποστηρίζεται ότι πήρε το όνομα από κάποια εικόνα της Παναγίας που κρατούσε τον Χριστό με το αριστερό χέρι, Αριστεροκρατούσα.

Είναι γνωστόν ότι, το αριστεροκρατούσα, δεν είναι εξαίρεση, δεν αποτελεί ίδιον γνώρισμα των εικόνων πρώτον και δεύτερον δεν γίνεται ποτέ Ζερβιώτισσα, (αριστερός= ζερβός-ή-ό, ή ζερβής-ιά-ί,) αλλά το πολύ Ζερβοχέρα, Ζερβιά, αριστερόχειρ, επαρίστερη και άλλα συναφή. Δεν γίνεται όμως ποτέ Ζερβιώτισσα και πολύ περισσότερο Σερβιώτισσα και δεδομένων των σχέσεων των Πελοποννησίων με την Κρήτη κατά την χρονική περίοδο κατασκευής του Ναού, υπάρχει μια επιφύλαξη γιατί όπως έχουν τα πράγματα τίποτα δεν αποκλείεται.

Προς αποφυγή αίολων σχολίων, απαιτείται πληρέστερη έρευνα για την εξεύρεση πειστικότερων στοιχείων, τα οποία υπάρχει το ενδεχόμενο να μας φέρουν προ εκπλήξεων!

.ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ Ζ. ΠΗΓΗΣ 2019

ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ Ζ. ΠΗΓΗΣ 10-5-2013.


I. N. Ζωοδόχου Πηγής και καμπαναριό Ναού	*Έργα ζωγραφικής ιατρού Μαρίας συζ. Χ. Ι. Μαραγκού*

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Τάκη Χ. Κανδηλώρου. Η Γορτυνία. Εκδόσεις "ΔΙΟΝΥΣΣΟΣ" Αθήνα. σ. 198.

[2] Τόσο ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, όσο και ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που κτίστηκε αργότερα, μετά απ'ο πενήντα χρόνια περίπου, έχουν πολλά κοινά σημεία δομήσεως, εφαρμόζεται η ίδια τεχνική, πρόκειται για τα αντιπροσωπευτικά έργα των Σερβαίων μαστόρων.

[3] Επειδή η καμπάνα παρουσίασε διάφορα ραγίσματα, δημιουργήθηκε το ίδιο εκμαγείο και ανακατασκευάσθηκε από στεμνιτσιώτες μαστόρους μάλλον το 1947.

(4) Θαυμαστή και αξιέπαινη είναι η ενέργεια του αρχιτέκτονα Ιωάννη Μαραγκού να διακοσμίσει με το ίδιο ακριβώς σχέδιο και το δάπεδο του εξωνάρθηκα του ενοριακού Ναού του χωριού.

[5] Χαρ. Θ. Μπούρα, Ιστορία Αρχιτεκτονικής. Αθήνα 1975

[6] Κτήτωρες = ιδρυτές.

[7] Βσίλη Ι. Δάρα. Ιστορικά Σέρβου Γορτυνίας, Αθήνα 1988.

[8] Αθ. Δαλιανά, Η Ζωοδόχος Πηγή, Θεσσαλονίκη 1979

[9] Την εικόνα αυτή κατέστρεψαν οι Τούρκοι στα γεγονότα του 1955. Αντίγραφο του ανευρεθέντος εικονίσματος, υπάρχει στο ναό Παναγίας Αργοκοιλιώτισσας στη Νάξο.

[10] Αποστολική Διακονία της Ελλάδος, Η Ζωοδόχος Πηγή στο Μπαλουκλί

[11] Με το ίδιο θέμα υπάρχει και ποίημα του Γ. Βιζυηνού. (Ατθίδες Αύραι).

[12] Αμηράς, ο Μωάμεθ.

[13] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τομ. Η΄ σ. 336

[14] 'Ηθι. Η λέξη πρέπει να προέρχεται από το ρήμα ηθέω-ώ, που σημαίνει σουρώνω, στραγγίζω, λόγω των πολλών πηγών που υπάρχουν στην περιοχή.

[15] Τ. Αθ. Γριτσόπουλου, Μονή Φιλοσόφου, Εν Αθήναις 1960. Σ. 123. " Αφιέρωσις αγρού υπό Πολυδώρου Παπαδιάκου κατ Οκτώβριον 1656, εις θέσιν Βουτσαρού ".

[16] Μαν. Τριανταφυλλίδη, Τα Οικογενειακά μας Ονόματα, Θεσσαλονίκη 1982. " Ντάρας, Δάρας, dara, το απόβαρο, (ν) ταρα, (Βενετς. tara) ".

[17] Ιερός Ναός Παναγίας της Σερβιώτισσας.

[18] Αείζωος=ο υπάρχων, ο αθάνατος. Ρώσις=ρώννυμι, δυνάμωμα, (εν)δυνάμωση.

[19] Γ. Αθάνας, Νόβας. Ο Αη Δημήτρης (ποίημα).