Χ. Αθ. Μαραγκός.
Νοτιότερα του αντερείσματος Αγιάννηδες, και σχεδόν παράλληλα μ' αυτό απολήγει ένα δεύτερο αντέρεισμα του Βλογκαίκου Βουνού που ονομάζεται «Αγιώργηδες».
Η ονομασία προήλθε από έναν Ναό που ήταν κτισμένος στην βόρεια πλευρά του αντερείσματος κοντά σε μια πηγή που υπάρχει εκεί ακόμη μέχρι σήμερα.
1. Γενικά.
Είτε ως στρατιώτες, είτε ως έποικοι, είτε ως πρόσφυγες, εγκατεστάθησαν κυρίως μετά το 1320, στην περιοχή οι Μικρασιάτες.
Βιγλατόροι και κλεισουράρχες επάνδρωσαν φυλάκια, παρατηρητήρια και εντάχθησαν στο στρατό του δεσποτάτου για την απόκρουση των Φράγκικων επιδρομών.
Πήραν πρόνοιες πήραν γή, δημιούργησαν οικογένειες, έφτιασαν περιουσίες και γέμισε η περιοχή με πυργόσπιτα και με εκκλησίες βυζαντινής τεχνολογίας.
Στον Αγιαντρειά, στον Αγιοκωνσταντίνο, στον Αγιολιά, στον Αγιοδημήτρη, στον Αγιάννη, στον Αγιώργη, στην Αγιαπαρασκευή, στην Ζωοδόχο Πηγή, οι Ναοί κατά το πρότυπο της Αγίας Σοφίας, είχαν πολύ κοντά τους, στην είσοδο, στην πλευρά ή στην αχιβάδα και πηγή, αγίασμα, για να θυμίζει το : « νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν».
Σε πολλές περιπτώσεις αφιέρωσαν τους Ναούς σε προστάτες Άγιους από την παλιά τους πατρίδα.
Η Ζωοδόχος Πηγή με το αγίασμα και το νεκροταφείο αποτελεί πιστό αντίγραφο του Μπουλουκλί στην Πόλη.
Τρείς Ναοί, στου Σέρβου, στους Αράπηδες, στον Αρτοζήνο, είναι αφιερωμένοι στον Μέγα Κωνσταντίνο.
Στον Αγιώργη, στον Αγιοδημήτρη, στον Αγιολιά, στον Αγιάννη, στον Άγιοκωνσταντίνο, αλλά και στον Αγιοσπυρίδωνα, σ' όλους αυτούς τους Ναούς που άλλους έχτισαν εξ αρχής, άλλους επι των ερειπίων παλαιοτέρων ή αρχαίων ιερών, οι βυζαντινοί εναπέθεσαν τα σύμβολα της πίστεως και της ελπίδας για να συνεχίσουν την ζωή τους στα φιλόξενα χώματα της πατρικής γης.
Σε όλα τα επίκαιρα σημεία έχτισαν ναούς και μοναστήρια.
Έχτισαν Μνημεία, θρησκευτικά, ιστορικά, συναισθηματικά.
Είτε ως κατοικημένη, είτε ως αγροτική περιοχή ο Αρτοζήνος αποτελούσε και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του χωριού.
Έτσι λοιπόν η ενίσχυση του πληθυσμού μετά την φραγκοκρατία, η η εκ νέου κατοίκισή του έγινε από τους ίδιους εποίκους τους προερχομένους από την Μικρά Ασία που εγκατεστάθηκαν και στου Σέρβου. Η οχύρωση, η ανάπτυξή του από τους Βυζαντινούς κινήθηκε στα ίδια με του Σέρβου επίπεδα. Του Σέρβου αποτελούσε το κέντρο της περιοχής.
Μετά την καταστροφή την ερήμωση τον ανδραποδισμό, στα ορλωφικά, όσοι επέζησαν, επανέκαμψαν στου Σέρβου όπου και εγκαταστάθηκαν μόνιμα.
2. Θέση περιγραφή, ιστορία, χαρακτηριστικά, ιερών ναών Αρτοζήνου.
1). Ιερός Ναός Προφήτου Ηλία.
α. Μυθολογία
Αρτοζήνος, ένα τοπωνύμιο που παραμένει αναλλοίωτο για χιλιάδες χρόνια. Επιδρομείς έποικοι, κατακτητές δεν μπόρεσαν να το αλλάξουν.
Πρέπει να ήταν τόσο σημαντική η θέση του, να ήταν τόσο πολύ διαδεδομένη η σημασία του, να ήταν τόσο μεγάλος ο ρόλος του διαχρονικά, που οποιαδήποτε αλλαγή, μετονομασία θα προκαλούσε σύγχυση, αποπροσανατολισμό στην ευρύτερη περιοχή, θα δημιουργούσε επικοινωνιακά προβλήματα, θα ήταν ιεροσυλία, γι αυτό παραμένει μέχρι σήμερα το ίδιο.
Αρτοζήνος, ο άρτος του Ζηνός, η περιοχή που ανατράφηκε ο Ζεύς.
Η Ρέα γέννησε τον Δία στο απέναντι βουνό στο Λύκαιο, στο διπλανό Θαυμάσιο όρος εξαπάτησε τον Κρόνο δίνοντας του να φάει μια σπαργανωμένη πέτρα. Οι νύμφες Αγνώ, Θεισόα και Νέδα φρόντισαν τον νεογέννητο θεό. Η Θεισόα τον έλουσε στον Λούσιο ποταμό και τον ανάθρεψε στον Αρτοζήνο. Κατά την Μυθολογία έτσι κάπως αναφέρονται οι συνθήκες γέννησης του μεγάλου θεού στην περιοχή μας.
Θαυμάσιο όρος είναι το βουνό Μαδάρα, νοτιοδυτικά του Καμπέα, Θεισόα ονομάζετο η πόλη που ευρίσκετο στην θέση της σημερινής Καρκαλούς, το σημείο που λούσθηκε ο Ζεύς ονομάζεται Λούτσαινα, και είναι κοντά στη γέφυρα του Αι Γιώργη του Σαρρά. Το εύφορο και ιδιόμορφο οροπέδιο με τα πολλά νερά και τα ειδυλλιακά τοπία, δυτικά του ποταμού ο Αρτοζήνος υπήρξε «το κέρας της Αμαλθείας» του αρχαίου θεού.
Η ψηλότερη κορυφή ο Άγιολιάς, 1362 μέτρα, είναι δυνατόν να αποκρυπτογραφίσει την ιστορία του βουνού. Η σχέση του με τα μεγαλύτερα λατρευτικά κέντρα της αρχαιότητος, το Λύκαιο, το Κωτήλιο, την Ολυμπία, την Ήλιδα και η διαμόρφωση του χώρου, τα κατάλοιπα ογκωδών λίθων στη βορειοδυτική πλευρά του βουνού, η βρύση πέντε μέτρα χαμηλότερα οδηγούν με βεβαιότητα ότι πρόκειται για κατάλοιπα αρχαίου ναού.
Η περίβλεπτη θέα του, η επαφή με όλους τους ορεινούς όγκους της Πελοποννήσου και κυρίως με την Ολυμπία της οποίας αποτελεί τον μακρινό ανατολικά, ορίζοντα, βεβαιώνει ότι υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους επικοινωνιακούς σταθμούς της Πελοποννήσου.
β. Υστεροβυζαντινή περίοδο
Σ' έναν από τους παλαιότερους, από τους πρώτους χάρτες της Πελοποννήσου που πολλές σημαντικές σήμερα τοποθεσίες ήταν αδιευκρίνιστες και απροσδιόριστες, αναγράφεται στην κορυφή του Αρτοζήνου το τοπωνύμιο Άγιος Ηλίας και με την ανάλογη συνθηματική παράσταση.
Αυτό φανερώνει ότι υπήρχε Ναός σημαντικός στην υπόψη περιοχή, δημιούργημα των προ της τουρκοκρατίας χρόνων και κατά πάσα πιθανότητα στους χρόνους ακμής του Δεσποτάτου του Μιστρά, κτισμένος επί των ερειπίων αρχαιότερου Ναού χωρίς να αποκλείεται και το ενδεχόμενο να προέρχεται από μετατροπή αρχαίου ιερού σε χριστιανικό Ναό από την Παλαιοχριστιανική περίοδο όπως και ο Άγιος Ανδρέας.
Το βέβαιο είναι ότι μετά την εκδίωξη των Φράγκων από την περιοχή, το 1320 μ. Χ. οι Βυζαντινοί την ενίσχυσαν με πληθυσμό από την Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και άλλα μέρη της Μικράς Ασίας. Του Σέρβου, η Σφυρίδα, ο Αρτοζήνος απετέλεσαν σπουδαίους μεθοριακούς σταθμούς με μεγάλη οικονομική ανάπτυξη και στρατιωτική ισχύ. Όλοι οι Ναοί του χωριού είτε ως θέσεις με τις πηγές τις κρήνες τα αγιάσματα, είτε ως σχέδια, είτε ως τεχνική δομήσεως όλοι έχουν κάποιο στοιχείο που να δηλώνει την εξάρτηση την σχέση την τεχνοτροπία με το Βυζάντιο και κυρίως με τον Μιστρά.
Το χωριό μέχρι την εποχή της καταστροφής του το 1769 - 1770, φάνταζε σαν μικρογραφία του Μιστρά.
Ο Άγιολιάς στην κορυφή του βουνού ορατός από τον Αγιολιά του Ταϋγέτου στα 2404 μέτρα υψόμετρο, του Λυκαίου, του Τετραζίου, το Ερυμάνθου, των Αροανίων, της Κυλλήνης και πλήθους άλλων, που βρίσκονται σε πολλές βουνοκορυφές των ορεινών όγκων της Πελοποννήσου, επιβεβαίωνε τον ιστορικό και θρησκευτικό του ρόλο.
Η μορφή του βουνού, ο εύκολος προσδιορισμός από πολλά χιλιόμετρα μακριά η θέση του στο κέντρο της Πελοποννήσου, η θέα σ' ολόκληρο το Μοριά, η ιστορία και η ιερότητα του χώρου έχουν καταστήσει τον Αρτοζήνο, σημείο αναφοράς για την ευρύτερη περιοχή. Για του Σέρβου έχει καθιερωθεί ως η γη της επαγγελίας, έχει άμεση σχέση με την υπαρξή του, με την τροφοδοσία του, είναι το ιερόν όρος, ο χώρος λατρείας και προσευχής.
γ. Αναδρομές.
Είχε ιδιάζουσα σημασία, έτσι εξηγείται, όταν παλαιότερα καθόριζαν την ώρα με τον ήλιο, το φεγγάρι, την πούλια, την αλετροπόδα, τον αυγερινό....., πόσες πιθαμές, μπόια, τριχιές, βρίσκονταν ψηλά, τον Αγιολιά είχαν σαν αφετηρία, σαν βάση, σαν αρχή. Από την κορυφή του Αγιολιά κατέβαιναν τα πρώτα χιόνια οι βροχές ο χειμώνας. Το χάραμα, η χαραυγή του προσδιόριζε την καλή η την βροχερή ημέρα. Λίγο πιο κάτω στο δρόμο, το διάσελο, ήταν η πρώτη και η τελευταία ματιά. Απ' εκεί πρωτ' αντίκριζες το χωριό, με χαρά, στον ερχομό σου και κει, βαρειά, η τελευταία στιγμή του αποχαιρετισμού, σαν έφευγες.....
Η πρώτη εφημερίδα του χωριού που εκδίδει ο πατριωτικός σύλλογος περισσότερο από τριάντα χρόνια, ονομάζεται Αρτοζήνος, και υπάρχει η πεποίθηση ότι η επιλογή δεν ήταν τυχαία.
Ονομάστηκε έτσι για να μας θυμίζει τις ρίζες μας, την μυθολογία, την ιστορία, τους θρύλους του χωριού, τους επιδρομείς τους έποικους, τους Φράγκους, τους Ενετούς, τους Βυζαντινούς, τους Τούρκους. Να μας θυμίζει τις αγροτικές δουλιές, το θέρισμα, το αλώνισμα, το κουβάλημα. Τις ξελλάσεις. Tις κτηνοτροφικές απασχολήσεις. Τις φεγγαρόλουστες βραδιές, τις αξέχαστες αστροφεγγιές, το γλυκοχάραμα. Τις πέρδικες, τ' αηδόνια, τον πετροκότσυφα. Την φλογέρα του βοσκού, τον ίσκιο του πουρναριού, την αύρα της ραχούλας......
Να μας θυμίζει το παρελθόν, να ξαναζούμε για λίγο τ' όνειρο !
Να μυρίσουμε λίγο θυμάρι, λίγη ρίγανη, ν 'αγναντέψουμε τον Ταύγετο, την Ζάκυνθο, ν' αγκαλιάσουμε την...." ιθάκη μας" με χιλιάδες αναμνήσεις με χίλιες δυό σκέψεις......
Σήμερα στους χάρτες δεν αναφέρεται η παλαιά ονομασία. Δεν υπάρχει ο Ναός. Λίγα ερείπια θυμίζουν στους επισκέπτες τον Ναό που έκτισαν και συντηρούσαν μέχρι πρόσφατα οι ιδιοκτήτες της περιοχής Σχιζαίοι.
2). Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου
Χίλια διακόσια μέτρα νότια του Άγιολιά και σε υψόμετρο 1200 μέτρα, ανατολικά του δρόμου Σέρβου - Δημητσάνα, βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Δημητρίου. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που υπάρχει στην επάνω δεξιά γωνία της νότιας πλευράς ο Ναός « καταστράφηκε επί τουρκοκρατίας και ανοικοδομήθηκε το έτος ταδε από τον Παναγιώτη Ανδρέου Τσαντίλη ».
Μειώθηκε το αρχικό μήκος του Ναού και συμπληρώθηκαν οι μισοερειπωμένοι μακρινοί τοίχοι και σκεπάστηκε με στέγη από μπετό.
Στο υπόλοιπο δυτικό τμήμα διευθετήθηκε ο δρόμος και τροποποιήθηκε καλλίτερα η πρόσβαση στην πηγή, για άρδευση των ιδιοκτητών των κτημάτων αλλά και για ύδρευση των διερχομένων αλλά και των ασχολουμένων με διάφορες αγροτο - κτηνοτροφικές εργασίες στα κτήματά τους στην περιοχή. Αποτελούσε δε στα χρόνια ακμής του χωριού μία από τις κύριες, κεντρικές πηγές υδρεύσεως των κατοίκων.
Οι υπόλοιπες βρίσκονταν στου Τσουκαλά, στην Χαλικόβρυση, στο Μαζαράκι, στου Βασιλιά τ' αλώνι, στον Άγιολιά, στους Αγιάννηδες και στους Αγιώργηδες νότια προς του Μαυρομάτι.
Ο παλαιός Ναός όπως φαίνεται από τα ερείπια των τοίχων ήταν επιμήκης διπλάσιος σχεδόν του σημερινού, οι τοίχοι του από αργολιθοδομή, ήσαν κτισμένοι με αφθονο ασβεστοκονίαμα και είχαν μεγάλο πάχος περισσότερο από εβδομήντα εκατοστά.
Η δυτική του πλευρά όπως προκύπτει από την σημερινή θέση της βρύσης και της υψομετρικής διαφοράς που υπήρχε με τον Ναό, πρέπει να ήταν θολωτή να κάλυπτε την βρύση, η οποία μετά από διάφορες τεχνικές επεμβάσεις εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες του Ναού ως Κρήνη, Λουτήρ αλλά και την ύδρευση των κατοίκων.
Τα υλικά, τα ερείπια, η θέση μαρτυρούν ότι πρόκειται για μεγάλο και περικαλλή Ναό για Βασιλική μετά τρούλου, για τον ενοριακό Ναό του Αρτοζήνου από της ιδρύσεώς του μέχρι την καταστροφή του.
Τα πολλά νερά, η ασφάλεια, η ευφορία του εδάφους, το έξοχον της περιοχής δεν αποκλείουν και την ύπαρξη αρχαίου ιερού στην ίδια θέση, στον κοντινό Αγιολιά, ο οποίος μετατράπηκε σε χριστιανικό και βελτιώθηκε σημαντικά στα χρόνια ακμής του Δεσποτάτου του Μιστρά.
Είναι αδύνατον στο βουνό που κατά την μυθολογία ανατράφηκε ο Ζεύς να μην υπήρχε και το ανάλογο ιερό.
Απολυτίκιον : Μέγαν εύρατο, εν τοις κινδύνοις σε υπέρμαχον η οικουμένη, Αθλοφόρε τα έθνη τροπούμενον. Ως του Λυαίου καθείλες την έπαρσιν εν τω σταδίω θαρρύνας τον Νέστορα, ούτως Άγιε Μεγαλομάρτυς Δημήτριε, Χριστόν τον Θεόν ικέτευε, δωρήσασθαι ημίν το μέγα έλεος. ( ήχος γ΄, ).
3). Ιερός Ναός Αγίου Κωνσταντίνου, Κοκκάλια Αρτοζήνου.
Νοτιοδυτικά του Άγιο Δημητρίου σε μικρή απόσταση περίπου τριακόσια μέτρα, στη θέση Κοκκάλια, βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Κωνσταντίνου.
Μικρός Ναός νέος κτίσθηκε πρόσφατα από τον Δημήτριο Παναγιώτου Τσαντίλη, στα ερείπια παλαιοτέρου Ναού.
Η εντοιχισμένη κτιτορική επιγραφή αναφέρει ότι καταστράφηκε κατά την τουρκοκρατία. Ο περιβάλων χώρος του Ναού, τα υλικά του, δείχνουν ότι πρόκειται για μικρό ναό που λόγω της θέσεώς του πλησίον του Άγιου Δημητρίου θα ήταν κτιτορικός Ναός των κατοίκων της περιοχής.
4). Άγιάννηδες, Αγιώργηδες
α. Αγιώνυμο Αγίου Ιωάννη. ( Αγιάνηδες ).
Νοτιότερα του Αγιο-Λιά κατά χίλια πεντακόσια μέτρα περίπου, υπάρχει το Μαυρομάτι, ( υψόμετρο, 1282 μέτρα ) και χίλια μέτρα ανατολικά διέρχεται το καρβουνόρρεμα το οποίον πηγάζει από τον Άγιο - Δημήτρη και μετά τρία χιλιόμετρα συμβάλλει στο Λούσιο ποταμό ανατολικά. Ο χώρος που ορίζεται από τους πρόποδες του Μαυρομάτι και του Καρβουνορρέματος , αποτελεί ένα πλάτωμα από όπου διέρχονται, η στο οποίο συναντώνται τα δρομολόγια:
-
Άγιο-Δημήτιος - Δημητσάνα
-
Χαλασμένο Βουνό - Δημητσάνα
-
Μαλάσοβα - Δημησάνα
-
Πουρνάρι - Δημητσάνα
Πλησίον της διασταύρωσης, νοτιοδυτικά έχομε την απόληξη ενός αντερείσματος του Βλογκαίκου Βουνού, η οποία ονομάζεται « Αγιάννηδες». Στους πρόποδες αυτού του αντερείσματος και συγκεκριμένα στην βόρεια πλευρά του κοντά στο Καρβουνόρρεμα σε υψόμετρο 1100 μέτρων, υπάρχει μία πηγή.
Πλησίον της πηγής αυτής κατά την παράδοση ήταν ο Ναός του Αγίου Ιωάννη.
Σήμερα η πυκνή βλάστηση, οι επιχωματώσεις, η ερήμωση, η εγκατάλειψη παρεμποδίζει τον έλεγχο για τον ακριβή προσδιορισμό της θέσεως του Ναού.
β. Αγιώνυμο Αγίου Γεωργίου. ( Αγιώργηδες ).
Νοτιότερα του αντερείσματος Αγιάννηδες, και σχεδόν παράλληλα μ' αυτό απολήγει ένα δεύτερο αντέρεισμα του Βλογκαίκου Βουνού που ονομάζεται «Αγιώργηδες».
Η ονομασία προήλθε από έναν Ναό που ήταν κτισμένος στην βόρεια πλευρά του αντερείσματος κοντά σε μια πηγή που υπάρχει εκεί ακόμη μέχρι σήμερα.
Βέβαια όπως και στην περίπτωση του Αγιάννη, για τους ίδιους λόγους, είναι αδύνατος ο προσδιορισμός της θέσεως του Ναού.
Μετά την περιγραφή και των άλλων Ναών, Αγίου Ηλία, Αγίου Δημητρίου και Αγίου Κωνσταντίνου, μπορούμε να αποφανθούμε μετά βεβαιότητος έστω κι αν ακόμη τα στοιχεία είναι ελλιπή ότι και για τους δύο αυτούς Ναούς, Άγιο Ιωάννη και Άγιο Γεώργιο, η ιστορική διαδρομή είναι περίπου ίδια.
Αν υπάρχουν διαφοροποιήσεις αυτές πρέπει να οφείλονται σε γεγονότα τα οποία έχουν σχέση με την θέση των Ναών.
Υπάρχει το ενδεχόμενο λόγω μικρότερου υψομέτρου, ηπιότερου κλίματος, καλλίτερου προσανατολισμού, ομαλότερου εδάφους και διελεύσεως όλων των δρομολογίων από την περιοχή το σημείο αυτό να αποτελούσε το κέντρο του χωριού και στα Ορλωφικά, σύμφωνα με την παράδοση : εκεί συγκέντρωσαν οι αιμοδιψείς Αλβανοί, αφού έκαψαν, σκότωσαν, ρήμαξαν, τους ανήμπορους κατοίκους του χωριού, τα γυναικόπαιδα και αφού τους ευτέλισαν τους οδήγησαν στ' αλώνι της Κορωνιώτισσας πού βρίσκεται στην περιοχή και τους ανάγκαζαν ν' αλωνίζουν τριβόλια και φαλαρίδες μέχρι θανάτου.
Φαίνεται πως είχαν αρκετό μίσος, ώστε να καταστρέψουν τους Ναούς συθέμελα να μην αφήσουν κανένα ίχνος.