Για πρώτη φορά μετά από 2500 χρόνια, οι Λαμιείς τίμησαν τους Τριακόσιους Σπαρτιάτες του Λεωνίδα και τους άλλους Έλληνες που έπεσαν στις Θερμοπύλες το 480 π.Χ. μαχόμενοι εναντίον των εξ ανατολών επιδρομέων, υπερασπιζόμενοι την Τιμή και την Ελευθερία της Πατρίδας, αλλά και τον ελληνικό κλασικό πολιτισμό, πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός.

Ο Δήμος Λαμιέων πραγματοποίησε στο Μνημείο των Θερμοπυλών, την Δευτέρα 31 Αυγούστου 2009, επετειακή τιμητική εκδήλωση μνήμης, για του Τριακόσιους πεσόντες Σπαρτιάτες, τα «ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΙΑ 2009». Ευελπιστούμε, οι Λαμιείς και όλοι οι Έλληνες να τιμούν κάθε χρόνο με παρόμοιες εκδηλώσεις ιστορικής μνήμης, τους Τριακόσιους Σπαρτιάτες του Λεωνίδα και τους άλλους Έλληνες που έπεσαν στις Θερμοπύλες.

Με την ευκαιρία αυτής της εκδήλωσης επικαιροποιήθηκε το διαχρονικό μήνυμα του επιγράμματος του Σιμωνίδη στο Μνημείο των Θερμοπυλών, όπως αυτό περιγράφεται στο τίτλο του παρόντος, το οποίο δυστυχώς αποδίδεται λανθασμένα στη σημερινή γλώσσα μας. Για τη διαχρονικότητα του Σιμωνίδειου επιγράμματος και το ευρύτερο νόημα που εκπέμπει  στο διηνεκές, έγινε αναλυτικός διάλογος μεταξύ του Βασίλη Σχίζα και του επιστήθιου φίλου του Θάνου Στρίκου. Παραθέτουμε αυτόν τον διάλογο.

Βασίλης Σχίζας (Β.Σ.): Αγαπητέ Θάνο, έχω την εντύπωση πως όταν ερμηνεύουμε σήμερα το επίγραμμα του Σιμωνίδη στο Μνημείο του Λεωνίδα και των Τριακοσίων Σπαρτιατών το οποίο βρίσκεται στο χώρο όπου έπεσαν κατά την Μάχη των Θερμοπυλών το 480 π.Χ., δεν το αποδίδουμε με ακρίβεια. Εσύ τι γνώμη έχεις στο θέμα αυτό; (Υπενθυμίζω το επίγραμμα: «Ω ξειν αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις, ότι τήδε κείμεθα τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι».

Θάνος Στρίκος (Θ.Στρ.): Ορθά το επισήμανες αγαπητέ Βασίλη. Πράγματι όταν αποδίδουμε το επίγραμμα του Σιμωνίδη στη σημερινή γλώσσα μας, σχεδόν πάντοτε κάνουμε δύο λάθη. Το ένα μάλιστα είναι πολύ σοβαρό, μέχρι σημείου που αν δεν καταστρέφει το νόημα του επιγράμματος, οπωσδήποτε το στενεύει πολύ και το μειώνει σε αξία ποιητική. Εν πάση περιπτώσει δεν το αποδίδουμε καθόλου σωστά. Ακόμη έχω διαπιστώσει ότι το λάθος επαναλαμβάνεται από πολλά χρόνια. Και στα σχολικά βιβλία του παρελθόντος αλλά και στα σημερινά το λάθος αυτό, λες κι έχει ειδικό διαβατήριο εισόδου περνάει πάντα και παντού. Από τα βιβλία των παλαιοτέρων γενεών στις νεώτερες. Και οι συγγραφείς αντιγράφουν ο ένας το σφάλμα του άλλου. Ακόμη και οι παλαιότεροι - θηριώδεις φιλόλογοι - λάθος το διδάσκουν. Κι εξακολουθούν να το διδάσκουν έτσι. (Ο ίδιος  παρεκάλεσα τελευταία, κλασικούς φιλολόγους να αποδώσουν το επίγραμμα και, σαν να ήταν για όλους τους κοινός τόπος και συνεννοημένοι, το απέδωσαν λανθασμένα).

(Β.Σ.): Μα πως γίνεται όλοι οι επαΐοντες να κάνουν λάθος στην απόδοση αυτού του πολύ σημαντικού επιγράμματος;

(Θ.Στρ.): Δεν τους παρεξηγώ. Έτσι φαίνεται το διδάχθηκαν με συνέπεια, να έχει παγιωθεί μέσα τους. Κι αν αναφέρω βιβλία και φιλολόγους το κάνω γιατί αυτοί έχουν μεγαλύτερη ευθύνη επειδή προσπαθούν ν' αναλύσουν και να μεταλαμπαδεύσουν. Τονίζω ακριβή απόδοση του επιγράμματος δεν βρήκα πουθενά.

(Β.Σ.): Ας επικεντρωθούμε στο θέμα μας. Θάνο που ακριβώς επισημαίνεις την λανθασμένη απόδοση του επιγράμματος;

(Θ.Στρ.): Πρόκειται για το απαρέμφατο «αγγέλλειν», που στο επίγραμμα σηκώνει το μέγα βάρος. «Ω ξείν, αγγέλλειν Λακεδαιμονίοις...».

(Β.Σ): Δηλαδή;

(Θ.Στρ.): Αυτό λοιπόν το «αγγέλλειν» όλοι σχεδόν, όπως είπαμε, το αποδίδουμε «να πείς». Και στα βιβλία το ίδιο. Τούτο όμως είναι καταφανώς λάθος και μάλιστα ουσίας. Με την έννοια ότι αλλάζει εντελώς το νόημα. Και είναι τουλάχιστον  περίεργο πως η επιπόλαιη αυτή απροσεξία επεκράτησε. Γιατί δεν πρόκειται από κείνα τα λάθη που όταν επικρατήσουν «στρώνουν»  στο αυτί και την λογική και δεν φαίνονται. Εδώ και φαίνεται και προκαλεί και παρά ταύτα ...επιμένει.

(Β.Σ): Που λοιπόν είναι το λάθος;

(Θ.Στρ.): Το λάθος είναι στο απαρέμφατο «αγγέλλειν» το οποίο είναι σε χρόνο ενεστώτα και μάλιστα διαρκείας, όπως έλεγαν οι παλαιοί και όχι αόριστο. Επομένως δεν μπορούμε ποτέ να το αποδώσουμε «να πεις». Αν ήταν να το αποδώσουμε έτσι, ο Σιμωνίδης θα έπρεπε να είχε γράψει «αγγείλλαι» (απαρέμφατον αορίστου) και όχι «αγγέλλειν». Χώρια που αν ο ποιητής έγραφε «αγγείλαι» για να μεταφράσουμε εμείς «να πεις» θα ήταν ανοησία.

(Και σε μια στιγμή παλαιότερα που ο νους μου περπάταγε από το ένα στο άλλο και σε χίλια πήγαινε αναρωτήθηκα: Καλά, στην Σπάρτη δεν είχαν μάθει από πολύν καιρό που εστήθη το μνημείο, ότι οι Τριακόσιοι είχαν πέσει όλοι στις Θερμοπύλες; Τι ρόλο παίζει εδώ η επίκληση (η προσφώνηση) του ξένου; Του περαστικού, με τον οποίον ο επιγραμματοποιός μπαίνει δυνατά; Είναι για να τους πάει το μαντάτο;).

Συνεπώς για τον Σιμωνίδη αυτό θα ήταν σφάλμα λογικής ασυγχώρητο. Όμως τέτοια λάθη έκαναν οι αρχαίοι μας και μάλιστα οι επιγραμματοποιοί; Κι αναρωτήθηκα πάλι μήπως το λάθος το κάνουμε εμείς. Κι έτσι πράγματι είναι. Έχουμε λοιπόν χρέος να το άρουμε χάριν της αληθείας. "Αλάθεια" την έλεγαν οι Δωριείς.. Και τούτο δήλωνε άρση του λάθους. Να σηκώσουμε το λάθος που πιέζει, πονάει, πεδουκλώνει.

(Β.Σ): Επομένως η σωστή απόδοση του επιγράμματος σήμερα θα έπρεπε να είναι εντελώς διαφορετική...

(Θ.Στρ.): Βεβαίως. Η μετάφραση δεν είναι «να πεις» αλλά «να λες» (αγγέλλειν). Δηλαδή:

Βασίλη πρόσεξε σε παρακαλώ να δεις, πως ζωντανεύει και πως πλαταίνει αυτομάτως το νόημα, χωρίς καθόλου ανάλυση. Δεν την χρειάζεται. Το «να λες» σπάζει τα χρονικά όρια και ακουόμενο αδιάκοπα είναι σαν να γυρεύει να μας πάρει μαζί του, ν' ακούσουμε τ' ανήκουστο. (Ενώ το «να πεις» είναι μία είδηση, ένα νέο, να «τους πάς τα συχαρίκια», ήτοι ενέργεια μία κι έξω κι ύστερα τίποτα).

.

.

(Β.Σ): Θάνο αντιλαμβάνομαι τη διαχρονικότητα του επιγράμματος του Σιμωνίδη και το μήνυμα του το οποίο μας στέλνει και που θα πρέπει να είναι κτήμα όλων των Ελλήνων.

(Θ.Στρ.): Βασίλη το πιο σημαντικό είναι η εντολή των νεκρών Τριακοσίων, που έχουν δύναμη τιτάνια και χέρι ανθρώπινο, δεν μπορεί πλέον να τους φθάσει γιατί η ζωή κι ο θάνατός τους ήσαν άξια και τιμημένα, προς τον ξένο, τον διαβάτη, τον ποντοπόρο αυτής εδώ της ζωής. Και ποιος θα τολμήσει να την παραβεί; Θα πρέπει λοιπόν να φροντίσουμε από τούδε και στο εξής για την αποκατάσταση της σωστής απόδοσης με την οποία το επίγραμμα γίνεται όντως μεγαλειώδες, λες και φωτίζεται ξαφνικά όλη η σκηνή, ο δρόμος, όλο το τμήμα αυτό της Ιστορίας μας.

(Β.Σ): Στο επίγραμμα του Σιμωνίδη επισημαίνεις και δεύτερο λάθος στην νεοελληνική απόδοσή του. Ποιο είναι αυτό;

(Θ.Στρ.): Το δεύτερο λάθος, είναι ίσως λιγότερο σοβαρό. Γίνεται κατά την απόδοση του στίχου: «Τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι» Τον στίχο αυτό ολόκληρο αποδίδουμε περίπου: «Επειδή έχουμε πιστέψει ή πεισθεί και υπακούσει στους νόμους εκείνων». Όμως και πάλι πιστεύω ότι δεν αποδίδουμε σωστά. Προ παντός την δοτική «ρήμασι» με την  λέξη «νόμους». Η έννοια ρήμα και ρήματα είναι πολύ ευρύτερη από την λέξη - έννοια νόμος. Θα έλεγα δε ότι στον πληθυντικό «ρήματα», πολλαπλασιάζεται η εννοιακή της παραγωγή διακλαδιζόμενη. Τούτο δε το περίεργο γραμματικό φαινόμενο που παρατηρείται με τη λέξη ρήματα δεν παρατηρείται με τους νόμους. Και τα «ρήματα» των αρχαίων Σπαρτιατών ήσαν όχι μόνον οι νόμοι και οι ρήτρες, αλλά και οι υποθήκες των σοφών ανδρών της, των ποιητών της, όπως π.χ. στον Τυρταίο «ηδ'αρετή, τόδ'άεθλον εν ανθρώποισιν άριστον» (το άριστον έπαθλο, το χρυσό μετάλλιο του ανθρώπου είναι η αρετή), η ιστορία τους, η καταγωγή τους, ο Ηρακλής, τα λαλούμενα και τα θρυλούμενα, όλα μαζί ένας συσσωρευτής που τους τροφοδοτούσε κι έκανε να ξεχωρίζουν και να υπερέχουν εξαιρετικά. Οι δε «νόμοι», ως έννοια, πολύ στενότερη από τα «ρήματα» εμπεριέχονται σ'αυτήν. Η δοτική μάλιστα «ρήμασι», μαζί με το «πειθόμενοι» (η Πειθώ ήταν θεά) έχει μέσα της και αιτία και θέληση και χάρη (χατίρι). Πολύ δύσκολο λοιπόν, αν όχι αδύνατον, ν' αποδοθεί σήμερα. Επομένως καλύτερα να μείνει ως έχει., αμετάφραστη. Δηλαδή ρήματα, ρήσεις, λόγους.

(Β.Σ): Έχει λεχθεί πως ο ποιητής Σιμωνίδης δεν έγραψε στο επίγραμμα τη λέξη «νόμους» ίσως επειδή δεν του έβγαινε στο μέτρο (ποιητική αδεία δηλαδή).

(Θ.Στρ.): Σιγά μην είχε τέτοιες δυσκολίες εκείνος που χρησιμοποίησε εναλασσόμενα μέτρα, ο διδάσκαλος του Βακχυλίδη, του Πινδάρου και τόσων άλλων, ο αποκαλέσας την ζωγραφική «ποίηση σιωπώσα» και την ποίηση «ζωγραφική λαλούσα».

(«Ο Σιμωνίδης την μεν ζωγραφίαν ποίησιν σιωπώσαν προσαγορεύει την δε ποίησιν ζωγραφίαν λαλούσαν». - Πλούταρχος).

(Β.Σ): Υπάρχει και η δοτική «Λακεδαιμονίοις»...

(Θ.Στρ.): Ναι η δοτική «Λακεδαιμονίοις», αυτή είναι κάπως περίεργη. Δεν είναι (η απόδοση) στους Λακεδαιμονίους στενά. Αλλά σ' όσους όπου γης θα λέγαμε σήμερα, θέλουν να λέγονται, να ονομάζονται Λακεδαιμόνιοι ή κάπως έτσι.

Ο Θ. Στρίκος (δεξιά) στο Β. Σχίζα: "Το επίγραμμα του Σιμωνίδη είναι σάλπισμα στους Πανέλληνες, σ΄όλο τον κόσμο. Το ερμηνευτικό λάθος του πρέπει να αρθεί και οι Έλληνες να το καταλάβουν και να το αποδίδουν σωστά..."

(Β.Σ): Θάνο, ποιο θεωρείς ότι είναι, το εις το διηνεκές, μήνυμα του επιγράμματος στο Μνημείο του Λεωνίδα και των 300 πεσόντων Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες, το 480 π.Χ. και ποιά κατ' επέκταση είναι η προσφορά του ποιητή Σιμωνίδη;

(Θ.Στρ.): Βασίλη το επίγραμμα είναι σάλπισμα στους Πανέλληνες. Σ' όλο τον κόσμο. Σάλπισμα στην Ιστορία. Είναι μέγας Ποιητής ο Σιμωνίδης. Και δεν ξέρεις τι να θαυμάσεις περισσότερο: Την συμπυκνωμένη δύναμη, την σχεδόν πυρηνική των Τριακοσίων ή την αρχέγονη θεϊκή ουσία της ποίησης του Σιμωνίδη! Την καθαρή ποίηση ή την έλλογη πράξη!

Ευελπιστώ ότι στο μέλλον το ερμηνευτικό λάθος του επιγράμματος όχι μόνο θα αρθεί αλλά θα φροντίσουμε ώστε όλοι οι Έλληνες να το αποδίδουν σωστά. Ειδικά το «αγγέλλειν». Για να καταλάβουν μεγαλύτερο μέρος του πραγματικού νοήματος. Και στα σχολικά βιβλία να διορθωθεί. Γιατί κάτι πολύ καλό, κακά δοσμένο, ενοχλεί και ως έννοια και ως γεγονός. Ας προσπαθήσουμε τώρα ο καθένας να αποδώσει σωστά το επίγραμμα. Πιστεύω ότι έτσι φαίνεται καλύτερα ποιος ο δρόμος που χάραξαν οι Λακεδαιμόνιοι, ακολούθησαν με την θέλησή τους οι Τριακόσιοι και σημάδεψαν κυριολεκτικά την παγκόσμια Ιστορία. Σε μας δε κι όλο τον κόσμο ακούγεται η φωνή τους συνεχώς και φθάνει η μελωδία των στίχων του μεγάλου λυρικού με τον πιο απέριττο και απλό τρόπο. Ήχος άσβεστος, Πνεύμα αιώνιον...

(ΧΙΜ_7/1/10)

(Ο Θάνος Στρίκος και ο Βασίλης Σχίζας κατάγονται από το χωριό Σέρβου. Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε και στην εφημερίδα "Κρητική ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ").